حتما شما هم خیلی وقت‌ها هنگام حل جدول یا تماشای مسابقه‌های تلویزیونی، نام گوتنبرگ را به عنوان مخترع صنعت چاپ شنیده‌اید، اما دراصل موضوع چاپ و نحوه و زمان اختراع آن خیلی پیچیده‌تر از این‌ها است.
سال‌ها قبل از این‌که گوتنبرگ دستگاه چاپش را اختراع کند، در چین با روش‌های ابتدایی و استفاده از مواد طبیعی مثل چوب، سنگ و… نوشته‌ها و طومارها را چاپ می‌کردند. از طرفی در کشورهای دیگری مثل کره و… نیز صنعت چاپ در حال شکل‌گیری بود. در متن زیر در مورد پیشینه صنعت چاپ در ایران و جهان صحبت می‌کنیم.
تاریخچه صنعت چاپ در جهان
آسوریان قومی بودند که قرن‌ها پیش با استفاده از گل رس، مُهر تهیه می‌کردند و اولین نقش‌ها را می‌زدند و می‌توان گفت اولین گروهی بودند که از ساده‌ترین روش چاپ استفاده کرده‌اند. بعدها زمانی که سلسله تانگ در چین حکومت می‌کردند، نوع خاصی از چاپ را اختراع کردند و برای نوشتن فرمان‌هایشان از این روش ابداعی استفاده می‌کردند. آن‌ها ابتدا کلماتی را روی یک کاغذ نازک می‌نوشتند، سپس این کاغذ را روی تکه‌ای از چوب می‌چسباندند و نقش روی کاغذ را به روی چوب منتقل می‌کردند و از این طریق طومارها و نوشته‌هایشان را چاپ می‌کردند. البته مدتی بعد چینی‌ها به این نتیجه رسیدند که نقش کردن حروف روی گل و پختن آن در کوره راه مناسب‌تر و روش ماندگارتری است و آن را به‌عنوان روشی جدید برای چاپ نوشته‌هایشان استفاده کردند. در سال‌های بعد از آن در کره نیز با استفاده از مفرغ، نوع دیگری از چاپ را ابداع کردند و سال‌ها در سیستم دولتی کره از آن استفاده می‌کردند.
گوتنبرگ و ابداعی که بعدها جهان را زیر و رو کرد
64 سال بعد در اروپا زرگری به نام گوتنبرگ به اقتضای شغلی که داشت و آشنایی کامل با انواع آلیاژها، چاپگر جدیدی ساخت. گوتنبرگ آلمانی، قلع، سرب و آنتیموان را با هم ترکیب کرد و آلیاژ جدیدی به دست آورد. این آلیاژ جدید جنسی نه‌چندان سخت و نه خیلی نرم داشت و کاملا برای چاپ مناسب بود. گوتنبرگ برای هر حرف به‌طور جداگانه، قطعه‌ای ساخت و به این ترتیب دستگاه چاپ جدیدیش را اختراع کرد و اینجا بود که تحول بزرگ در صنعت چاپ رخ داد و درهای جدیدی روی تکثیر آثار مذهبی و ادبی گشوده شد.
پیشینه صنعت چاپ در ایران
نقش‌های اولیه
پنج قرن پیش از میلاد مسیح، هخامنشیان مهرهایی داشتند که با استفاده از آن‌ها فرمان‌های سلطنتی‌شان را حک و چاپ می‌کردند و بعدها در دوره‌ای که مغولان به ایران حمله کرده بودند، از نوعی پول کاغذی که به آن چاو می‌گفتند استفاده می‌کردند و با دستگاه بسیار ساده‌ای این پول‌ها را از نقش زدن روی چرم به دست می‌آوردند. عدهای اعتقاد دارند که کلمه چاپ از همان زمان در ایران رایج شد و البته تعدادی دیگر ریشه واژه چاپ را برگرفته از زبان هندی می‌دانند که از عبارت نقش زدن روی پارچه گرفته شده است.
اولین دستگاه چاپ در ایران
در هرحال کلمه چاپ پس از رواج این طرح‌های ابتدایی و ساده در ایران باب شد و بعدها زمانی که گروهی از کشیشان ارمنی در جلفای اصفهان کتاب زبور داوود را چاپ کردند، شکل جدیدی به خود گرفت.
کشیشان ارمنی خودشان، با استفاده از ابزارآلات اولیه‌ای که در اختیار داشتند و با ایده‌ای که از اروپا رفته‌ها گرفته بودند این دستگاه را ساختند و تعدادی کتاب دینی و به قصد رواج آیین مسیحیت چاپ کردند. این دستگاه در سال 1638 میلادی مصادف با حکومت صفویان در ایران ساخته شد و امروزه نیز در موزه آذربایجان نگهداری می‌شود.
عباس‌میرزای نایب‌السلطنه و انقلابی در صنعت چاپ ایران
عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه بود و در تبریز حکومت می‌کرد. او عدهای را به اروپا فرستاد و به آن‌ها ماموریت داد تا در حد امکان با صنعت چاپ آشنا شوند و آن را یاد بگیرند. پس از آن دستگاه‌های چاپ سربی را وارد ایران کرد و اولین چاپخانه با دستگاه‌های چاپ سربی در ایران شروع به کار کردند. چاپخانه‌ها هم مثل هر صنعت نوی دیگری در ایران با مخالفانی روبه‌رو شد که آن را سوغاتی از سرزمین‌های کفر می‌دانستند و تا جایی که می‌توانستند با آن مخالفت می‌کردند. مدتی بعد به علت کیفیت پایین دستگاه‌ها چاپ سربی و محدودیت‌هایی که برای استفاده‌شان در چاپ حروف فارسی داشتند، کنار گذاشته شدند و دستگاه‌های چاپ سنگی جای آن‌ها را گرفتند.
چاپ سنگی به مرور زمان به تهران و سایر شهرهای ایران آورده شد و صنعت چاپ در ایران شکل جدیدی به خود گرفت.
نقاط عطف صنعت چاپ در ایران؛ تاسیس دارالفنون و نهضت مشروطه
مدتی بعد مدرسه دارالفنون تاسیس شد و شاگردان به متون دروسی که استادان‌شان در آن زمان می‌نوشتند، نیاز داشتند، بنابراین چاپخانه دارالفنون در آن دوران تاسیس شد و شروع به کار کرد و کتاب‌های درسی مورد نیاز شاگردان مدرسه در آن به چاپ رسید. بعدها با شروع نهضت مشروطه در ایران و تمایل مردم به دنبال کردن اخبار و موضوعات روز، چاپخانه‌های جدیدی تاسیس شدند و شروع به چاپ روزنامه، شب‌نامه، اعلامیه و… کردند و شکل تازه‌ای به این صنعت بخشیدند.
از آن زمان به بعد، صنعت چاپ و دستگاه‌های چاپ پابه‌پای نیاز مردم پیش رفتند و با تاسیس چاپخانه‌های متعدد دولتی و غیردولتی دوره جدیدی در صنعت چاپ شروع شد و کم‌کم به جایی رسید که چاپ الکترونیکی با دستگاه‌های جدید و پیشرفته اختراع شدند و رواج یافتند.
جمع‌بندی
صنعت چاپ در ابتدای تولدش صنعتی خاص و گران بود که به‌جز سران حکومت‌ها یا ثروتمندان، کسی توان و امکان استفاده از آن را نداشت ولی هرچه جلوتر آمدیم، برگی به برگ‌های درخت این صنعت اضافه شد و با تنومند شدن این درخت، دانش و علم بشریت نیز رشد کرد؛ تا این که امروز به جایی رسیدیم که با استفاده از این صنعت دوست‌داشتنی، فرصت انتقال علوم و ایده‌های انسان در هر نقطه‌ای از دنیا فراهم شده است.
منبع: